DEKLARASAUN RAI TOMAK NIAN KONA BA DIREITU EMAR NIAN
Published by Free East Timor Japan Coalition for the people of East Timor
in commemoration of the 50th Anniversary
of the Universal Declaration of Human Rights
translation by D. Cunha
Publikasaun Aliansa Timor Lorosae Libre - Zapanes Ba Emar
Timor Lorosae
atu komemora tinan 50
Deklarasaun Rai Tomak Nian Kona ba Direitu Emar nian
Halo tradusaun D. Cunha
1998
Iha tinan 1948, loron 10 fulan Dezembru nian, Asemblea Zeral Nasaun Unidu
(ONU) hatan no fo sai Deklarasaun Rai Tomak nian kona ba Direitu Emar nian.
Deklarasaun ne'e mak hakerek hela iha surat tahan sira tuir mai. Kona ba
hahalok ne'e, Asemblea husu ba Nasaun Maluk hothotu atu hala'o Deklarasaun
ne'e hodi "fahe, hatudu, haklaken no halo komentariu iha eskola laran,
no mos iha edukafatin sira seluk, labele fihir ba kondisaun politiku nasaun
sira nian no rairai sira horik ba".
PREAMBULU
Hatene tiha katak liberdade, Zustisa, no hakmatek iha mundu raiklaran
nia rin mak emar nia folin no moris hanesan, no labele haketak-an hosi emar
hothotu iha umakain laran;
Hatene tiha katak haluha no la fo fatin ba direitu emar ninian,
fo fatin ba hahalok sira mesa emar fuik ninian, nebe hafoer deit emar naran;
fo sai tiha ona katak emar nia hakarak no buka mak, aban bairua, iha mundu
raiklaran, bele koalia nudar ididak hakarak no ididak hanoin, laiha tauk
no laiha susar;
Hatene tiha katak folin tebtebes, hetan Ukun makas ida atu
bele tahan direitu sira emar ninian, atu emar sira, tan laiha tan ona dalan
seluk, maibe mak ida ne'e deit, katak, bele, hodi kroat, foti liman hasoru
hahalok at naiulun sira nian;
Hatene tiha katak folin tebtebes mos, buka halo rai hothotu
fo laran ba malu;
Hatene tiha katak emar Nasaun Unidu sira dehan sai tiha ona
iha sira Surat, sira nia fiar ba kbit hakaran emar nian, ba kbit no folin
emar nian, no ba kbit moris hanesan ba mane no feto, sira hakas-an atu halo
emar hothotu bele buras ba dadaun iha maluk sira let, no foti sira moris
tuir deit dalan bot liberdade nian;
Hatene tiha katak, hamutuk ho Organizasaun Nasaun Unidu (ONU),
Estadu Maluk sira fo tiha ona sira lia atu hala'o ho kbit makas respeitu
emar hothotu nian ba hanoin no hakaran emar ninian;
Hatene tiha katak hanoin deit kona ba direitu no liberdade
sira, mak dalan inan bot liu hotu atu bele hala'o lia sira fo sai tiha ona;
Tan ne'e hotu, ASEMBLEA ZERAL, fo hatene ba hothotu:
Deklarasaun Rai Tomak nian kona ba Direitu Emar nian, tan nia dalan inan
emar hothotu nian, emar hothotu no nasaun hothotu, nudar emar ididak ka
nudar emar lubun, sei hakas-an atu, tuir nafatin deklarasaun ne'e nia hanoin,
hala'o ba dadaun respeitu ba direitu no liberdade, hodi hanorin no hodi
edukasaun; sei hakas-an atu, tuir deit hanoin rain ididak no rain hothotu
nian, fo kbit makas ba hothotu atu bele hatene no bele hala'o, iha rain
ididak no iha rain hothotu, no mos iha emar hothotu Estadu Maluk sira nian
ka iha rairain sira ukun ba.
ARTIGU 1
Emar hothotu moris mai ho liberdade, ho kbit no direitu hanesan. Hothotu
moris mai ho neon no hanoin ida, hothotu sei hakas-an atu moris nudar maunalin.
ARTIGU 2
1. Emar hothotu hetan direitu no liberdade tomak nebe Deklarasaun ida ne'e
haklaken. Emar ida labele hela iha liur tan deit nia rasa, kulit, feto ka
mane, lian, reliziaun, politika ka hanoin seluk, hanesan nia rain ka nia
maluk sira, nia hosi rai nebe, nia emar soin ka kiak, nia fatin iha sira
seluk let, nia moris fatin ka buat seluk tan.
2. Ne'e tan: Laiha fatin atu bele fihir no hili emar ruma tan deit nia fatin
politiku, zuridiku ka internasional iha nasaun ka rai nebe emar ne'e horik
ba. Bele dehan kona ba rai sira ukun rasik-an, ka rai sira nebe moris iha
okos rai seluk nian, la ukun rasik-an, ka tuir ukun rai seluk nian.
ARTIGU 3
Emar hothotu iha direitu atu moris, atu hetan liberdade no atu hetan kbit
ba nia an rasik.
ARTIGU 4
Emar ida labele moris nudar atan ka atu serbi deit nudar atan. Bandu bot
atu hala'o naran moris atan nian, ka trata emar nudar atan.
ARTIGU 5
Labele haterus emar ruma ho kastigu atan nian, ka hakanek emar hanesan balada
fuik, ka haterus emar hodi hahalok sira mesa emar fuik nian.
ARTIGU 6
Emar hothotu, iha ukun nia oin, iha direitu atu hetan kbit ba nia an rasik
iha fatin hothotu.
ARTIGU 7
Emar hothotu mesa hanesan deit iha ukun nia oin, iha direitu, labele fihir
emar ida, atu hetan kbit hanesan tuir ukun. Hothotu iha direitu atu simu
kbit hanesan hosi ukun atu tahan hasoru diskriminasaun nebe sala hasoru
Deklarasaun ida ne'e, no hasoru ema sira hakarak hala'o diskriminasaun.
ARTIGU 8
Emar hothotu iha direitu atu hatama lia ruma ba tribunal bot rai ididak
nian. Tribunal sira sei tahan ema sira, hasoru hahalok sira la ho emar nia
direitu nebe konstituisaun no ukun simu.
ARTIGU 9
Labele naran kaer, dadur no destera emar.
ARTIGU 10
Emar hothotu, ho kondisaun mesa hanesan, iha direitu atu tribunal sira,
bele ukun rasik-an no la hosi emar ida, rona sira lian iha emar hothotu
oin, tuir deit lia los, atu sira bele hetan sira hakaran no sira knar, ka
atu hala'o didiak fali lia matak ruma hasoru sira kona ba kastigu ruma.
ARTIGU 11
1. Emar hothotu, kona ba lia kesar ruma, iha direitu atu dehan katak la
sala buat ida, wainhira emar kesarnain la hatudu nia salan hasoru ukun no
hasoru emar hothotu nia hanoin. Nune'e, sira sei hakas an atu fo kbit ba
emar ne'e atu bele defende an.
2. Labele kondena emar ruma tan hahalok ruma sira hala'o ka la hala'o iha
loron nebe ukun nasional ka internasional ladauk dehan buat ida. Labele
mos fo kastigu ruma bot liu ida be atu fo ba iha loron emar halo sala.
ARTIGU 12
Laiha fatin atu narnaran koalia kona ba ididak nia moris, nia familia, nia
umalaran, ka bok nia surat ruma; labele mos hafoer emar nia naran ka hasai
nia fama. Emar hothotu iha direitu atu bele hetan hosi ukun kbit atu tahan
sira hasoru intromete nain sira no hafoernaran nain sira.
ARTIGU 13
1. Emar hothotu iha direitu atu laobalaomai nudar nia hakarak, no hari nia
uma iha rai Estadu nian.
2. Emar hothotu iha direitu atu sai hosi naran rai ida, ka hosi nia rai
rasik, no filafali ba nia rai.
ARTIGU 14
1. Emar hothotu, iha susar laran, iha direitu atu buka azilu (fatin) iha
naran rai ida hodi horik ba.
2. Labele temi direitu ida ne'e hasoru hahalok sira tribunal hala'o kona
ba sala babain, ka kona ba hahalok sira la tuir Nasaun Unidu nia hakara
no nia hanoin.
ARTIGU 15
1. Emar hothotu iha direitu atu hetan nasionalidade ida.
2. Labele narnaran hasai nasionalidade ba emar ida no labele hasai nia direitu
atu truka nasionalidade.
ARTIGU 16
1. Mane no feto sira, to'o tiha tinan bele kaben nian, iha direitu atu holamalu
no hari sira umakain, no hetan direitu hanesan nudar kabenain, iha sira
moris nudar kabenain, no iha loron sira soemalu karik. Emar ida labele hasai
hosi sira direitu ida ne'e tan rasa, ka tan rai, ka tan reliziaun.
2. Hodi deit sira nia hakaran malu mak mane ho feto bele hola malu.
3. Familia deit mak hum no abut sosiedade nian. Familia iha direitu atu
simu kbit hosi sosiedade no hosi Estadu.
ARTIGU 17
1. Emar hothotu iha direitu atu hetan sasan, nudar emar mesak no nudar ema
lubun.
2. Labele narnaran deit hola sasan emar ididak nian.
ARTIGU 18
Emar hothotu iha direitu atu moris tuir nia hanoin, tuir nia neon no tuir
reliziaun. Hamutuk ho direitu ida ne'e liberdade atu truka reliziaun ka
fiar; nune'e mos liberdade atu haklaken nia reliziaun ka fiar, mesmesak
ka hamutuk no ema lubun, iha emar barak oin ka iha fatin klot, hodi hanorin,
hodi hahalok, hodi serimonia ka hodi moris tuir.
ARTIGU 19
Emar hothotu iha direitu atu koalia tuir nia hanoin no tuir nia hakaran.
Hamutuk ho direitu ida ne'e, direitu atu ididak bele dehan sai nia hanoin,
direitu atu buka hatene no simu informasaun ho hanoin ruma; labele iha susar
no fronteira atu ididak haklaken nia hanoin.
ARTIGU 20
1. Emar hothotu iha direitu atu hala'o reuniaun ka asosiasaun sira hakmatek
nian.
2. Labele obriga hatama emar ida iha asosiasaun ruma.
ARTIGU 21
1. Emar hothotu iha direitu atu hola parte iha gobernu nia rain nian, hodi
nia an rasik ka emar seluk, hothotu hili ba fatin ne'e.
2. Emar hothotu, ho kondisaun hanesan, iha direitu atu bele serbisu iha
fatin publiku sira iha nia rain.
3. Emar reinu nia hakaran mak kbit no hum naiulun sira nian. Hakaran ne'e
sei hetan hosi eleisaun zeral sira nebe sei hala'o filfila, tuir deit direitu
votu emar hothotu fo. Hakaran ne'e sei hala'o hosi votu sekretu (katak emar
ida labele hare no labele hatene) ka tuir dalan seluk. Nune'e deit mak pobu
bele ho liberdade hatudu nia hakaran.
ARTIGU 22
Emar hothotu, nudar maluk sosiedade nian, iha direitu atu hetan seguransa
sosial no direitu atu bele hetan direitu ekonomia nian, direitu sosial no
matenek nian, nebe ididak presiza ba nia moris nudar ema no atu bele buras
ba nafatin tuir ididak nia hakaran. Ne'e hotu sei hala'o tuir deit esforsa
nasional no tulun internasional. Maibe sei labele haluha organizasaun no
kbit Estadu ididak nian.
ARTIGU 23
1. Emar hothotu iha direitu atu serbisu, atu buka serbisu be hakarak, atu
hetan serbisu diak no tuir justisa, atu hetan kbit wainhira la serbisu.
2. Emar hothotu iha direitu, labele fihir no hili emar ida, atu manan hanesan
iha serbisu hanesan.
3. Emar hothotu be serbisu iha direitu atu simu nia kolen tuir justisa no
bele tahan nia an rasik no nia umakain atu bele moris didiak nudar emar.
Kolen ne'e, la to'o karik, bele hetan mos hosi fatin seluk nebe bele tulun
emar sira.
4. Emar hothotu iha direitu atu hala'o no tama iha sindikatu atu nune'e
bele hetan kbit ba nia hakaran rasik.
ARTIGU 24
Emar hothotu iha direitu atu deskansa, atu hetan tempu ba nia deskansa.
Iha mos direitu atu hetan tempu naton ba serbisu, no tempu ho osan ba feriadu.
ARTIGU 25
1. Emar hothotu iha direitu atu hetan moris ida nebe bele tahan nia an rasik.
Nune'e mos, nia umakain, isin diak no moris diak, liliu kona ba aihan, hatais,
uma, asistensi dotor nian, no asistensi sosial nebe sira presiza. Iha mos
direitu atu hetan seguru wainhira la serbisu, moras, labele serbisu ona,
faluk, katuas resin, ka susar ruma la hein mosu iha umalaran.
2. Feto isinrua no moris kik (infancia) iha direitu atu hetan kuidadu no
asistensi bot. Kikoan hothotu, moris hosi emar kabenain ka la hosi emar
kabenain, iha mos diretu atu hetan tulun sosial.
ARTIGU 26
1. Emar hothotu iha direitu atu hetan edukasaun. Edukasaun sei fo saugati
deit, liliu kona ba edukasaun hun no abut (elementar e fundamental). Edukasaun
hum no abut obriga hothotu atu hetan. Edukasau tekniku no profisional sei
buka atu hothotu bele hetan. Edukasaun tekniku no profisional sei buka atu
hothotu bele hetan. Edukasaun bot (superior) sei fo fatin ba hothotu, tuir
ididak nia ulun matenek.
2. Edukasaun nia hakaran mak hala'o emar nia moris nudar emar, no fo kbit
atu bele respeitu direitu emar nian no hala'o liberdade nebe hothotu hakarak.
Edukasaun sei fo kbit ba hothotu atu bele komprende malu, pasensi malu no
belun malu iha rai hothotu no umakain rasa sira nian ka reliziaun nian.
Sei hala'o hahalok sira Nasaun Unidu nian kona ba hakmatek.
3. Aman ho inan sira iha direitu, uluk liu-liu, atu fihir ba sira oan edukasaun
be sira hakarak atu haraik ba.
ARTIGU 27
1. Emar hothotu iha direitu atu hola parte, tuir sira hakaran, iha moris
matenek (vida cultural) komunidade ninian, haksolok ho buat sira emar limanbadaen
sira hala'o (artes), no hola parte iha dalan matenek sira nian, no hetan
diak sira mai hosi matenek sira hahalok.
2. Emar hothotu iha direitu atu hetan sori ba sira hahalok neon nian no
babain nian, mai hosi naran hahalok sientifiku nian, hakerek nian, liman
badaen nian.
ARTIGU 28
Emar hothotu iha direitu atu hala'o orden sosial ka internasional, atu nune'e
direitu no liberdade Deklarasaun ida ne'e bele la'o ba oin.
ARTIGU 29
1. Emar hothotu iha knar ida komunidade oin, tan hamutuk ho komunidade mak
sei bele hala'o didiak ididak nia hanoin ho liberdade.
2. Kona ba ididak nia direitu no kona ba liberdade ididak nian, emar hothotu
sei hala'o deit hahalok sira nebe ukun haruka, fihir deit hanoin atu tahan
rekoinesimentu no respeitu ba direitu no liberdade emar sira seluk nian,
nudar hakaran neon nian, orden emar hothotu nian no diak sosiedade demokrasia
nian.
3. Direitu no liberdade sira ne'e hotu labele hala'o, biar tan sa, hasoru
hakaran no matadalan Nasaun Unidu ninian.
ARTIGU 30
Iha Deklarasaun ida ne'e, labele hanoin katak nia neon mak haraik kbit ba
Estadu ruma, ka ba emar lubun ida, ka emar ididak, atu bele hala'o hahalok
sira nebe bele halakon direitu no liberdade nebe Deklarasaun ida ne'e haklaken.